Chroniczny ból – charakterystyka i leczenie bólu przewlekłego

Według szacunków na ból przewlekły cierpi ok. 20% populacji, a szczególnie często dotyka on osoby starsze. Lekarze podkreślają, że leczenie bólu przewlekłego to jedno z wielkich wyzwań stających przed medycyną - powinno być wielokierunkowe, obejmować różnego rodzaju terapie i wsparcie psychologiczne. W artykule przedstawiamy przyczyny i metody leczenia bólu przewlekłego.

Ból przewlekły (chroniczny) – definicja

Właściwie nie istnieje jedna definicja bólu chronicznego. Najczęściej za ból przewlekły uznaje się nieprzyjemne odczucia utrzymujące się minimum 3 miesiące. Jednak coraz więcej specjalistów do bólu chronicznego zalicza również ten, który pojawia się okresowo i towarzyszy chorobom przewlekłym, np. nowotworom, fibromialgii czy chorobom reumatycznym. 

Ból przewlekły od ostrego różni się przede wszystkim:

• czasem trwania (ostry – do około miesiąca i do wygojenia urazów, przewlekły – minimum 3 miesiące i może trwać po wygojeniu tkanek); 
• natężeniem (ból ostry posiada duże natężenie, natomiast chroniczny zazwyczaj mniejsze, ale to nie znaczy, że niskie, czego przykładem mogą być przewlekłe migreny, czyli ból głowy o najwyższym natężeniu);
• przyczyną (ból ostry najczęściej jest reakcją na uraz lub chorobę, a ból przewlekły często bywa następstwem urazu czy choroby lub jego przyczyna pozostaje dla medycyny nieznana);
• recepcją i przewodzeniem (ból ostry przede wszystkim jest receptorowy, czyli powstaje poprzez drażnienie receptorów nerwów czuciowych, np. przez stan zapalny; natomiast ból przewlekły częściej jest niereceptorowy, może wynikać np. z ucisku lub uszkodzenia struktur układu nerwowego; ponadto te dwa rodzaje bólu są przewodzone innymi drogami).

Co bardzo ważne – ból przewlekły bywa rozumiany jako choroba sama w sobie (odrębna jednostka chorobowa). Dlaczego? Okazuje się, że wpływa on w sposób znaczący na funkcjonowanie organizmu, o czym szerzej piszemy poniżej.

Reakcje organizmu na ból przewlekły

W ciele osoby cierpiącej na ból przewlekły, dochodzi do wielu zmian i obejmują one zarówno aspekty fizyczne, jak i psychiczne. 

Odczuwalną reakcją jest wzmożone napięcie mięśni w miejscu objętym bólem. W przypadku przewlekłego bólu lędźwi z czasem może dochodzić nawet do skrzywień kręgosłupa, które wynikają właśnie z nadmiernego napięcia mięśni. O sposobach leczenia bólu występującego w tym obszarze piszemy w artykule: Ból w dole pleców – przyczyny i leczenie bólu w odcinku lędźwiowym.

Ból przewlekły wpływa także na struktury i funkcje mózgu. Osoby cierpiące na ten rodzaj bólu dosyć często doświadczają zaburzeń pamięci i koncentracji uwagi, mają problemy z zasypianiem, może towarzyszyć im bezsenność. 

Jeśli chodzi o psychiczne aspekty bólu przewlekłego, to niestety bardzo często wiąże się on z depresją. Ponadto osoby chore doświadczają wielu negatywnych emocji: począwszy od lęku, przez irytację, do gniewu. Takie emocje są jak najbardziej zrozumiałe w sytuacji, gdy ktoś cierpi, nie zna przyczyny bólu, a kolejne wizyty u specjalisty i wdrażane leczenie nie przynosi ulgi (lub tylko chwilową). Niestety mogą one być destrukcyjne zarówno dla chorego, jak i jego rodziny, dlatego w przypadku bólu przewlekłego tak ważna jest pomoc psychologiczna.

Najczęstsze przyczyny bólu chronicznego (przewlekłego)

Szacuje się, że na ból przewlekły może cierpieć ok. 20% populacji, z czego najwięcej osób skarży się na chroniczne bóle głowy, krzyża, stawów oraz karku. Ze względu na pochodzenie ból przewlekły można podzielić na:

• ból kostno-stawowy, towarzyszący np. osteoporozie czy chorobom reumatycznym,
• ból mięśniowy, często związany z fibromialgią, ale może być efektem innych chorób, np. boreliozy (ból mięśniowo-stawowy),
• ból pochodzenia “nerwowego”, zwłaszcza odkręgosłupowy (gdy struktury kręgosłupa uciskają na nerwy), nerwobóle, neuropatie (cukrzycowa, po półpaścu),
• ból głowy pierwotny, inaczej samoistny, jak np. migrena czy napięciowe bóle głowy i ból wtórny, wywołany różnego rodzaju chorobami – w przypadku samoistnego bólu głowy jego pochodzenie jest zazwyczaj trudne do ustalenia,
• ból nowotworowy,
• ból nieswoisty, którego przyczyny pozostają nieznane.

Ból przewlekły może być następstwem urazu, zmian zwyrodnieniowych, może towarzyszyć różnego rodzaju chorobom, ale niestety bywa też tak, że przez wiele lat nie można znaleźć jego przyczyny lub pochodzenie bólu jest złożone (wynika on z wielu różnych czynników). W takich sytuacjach najtrudniej go leczyć, ale warto próbować różnych dostępnych metod diagnostycznych i terapeutyczych.

Leczenie bólu przewlekłego – podejście wielokierunkowe

Gdy doświadczamy  bólu, to zazwyczaj niemal automatycznie sięgamy po leki przeciwbólowe dostępne bez recepty. O ile dosyć dobrze mogą one radzić sobie z bólem ostrym, to w przypadku bólu przewlekłego są znacznie mniej skuteczne lub wręcz nieskuteczne (jeśli nie mogą “odnaleźć źródła bólu”, to nie przynoszą ulgi). W dodatku żadnych tych środków nie powinno się zażywać dłużej niż 2 tygodnie. 

Zawsze odradzamy stosowanie leków przeciwbólowych na własną rękę – jeśli farmakologia ma być częścią leczenia bólu przewlekłego, to powinno się to odbywać tylko i wyłącznie pod kontrolą lekarza prowadzącego. O możliwych negatywnych skutkach zażywania ogólnodostępnych preparatów przeciwbólowych piszemy m.in. w artykule: Alternatywne metody radzenia sobie z bólem.   

Przedstawienie schematu leczenia bólu przewlekłego jest właściwie niemożliwe, ponieważ metody powinny być dobierane indywidualnie. Ponadto leczenie bólu przewlekłego ma charakter wielokierunkowy lub wręcz holistyczny i obejmuje wiele różnych terapii, często stosowanych łącznie. Zaliczamy do nich:

• farmakoterapię,
• fizjoterapię i fizykoterapię (zabiegi fizykalne, jak np. elektroterapia, leczenie ciepłem lub zimnem, wibroterapia), 
• blokady terapeutyczne (nerwów obwodowych oraz układu współczulnego),
• leczenie chirurgiczne, stosowane najczęściej wtedy, gdy jakieś struktury uciskają na nerwy,
• leczenie psychologiczne, głównie terapia poznawczo-behawioralna.

Jeśli znana jest przyczyna bólu przewlekłego, to pierwszym krokiem jest próba wyleczenia danej dolegliwości. Nie zawsze jest to możliwe, w przypadku wielu chorób można jedynie hamować ich rozwój. Dotyczy to np. reumatoidalnego zapalenia stawów czy chorób zwyrodnieniowych. Jeśli przyczyny bólu pozostają nieznane, to lekarz skupia się na leczeniu bólu i poprawie jakości życia chorego. 

Specjaliści już od lat podkreślają wagę niefarmakologicznych metod leczenia bólu przewlekłego, zwłaszcza fizjoterapii i rehabilitacji. Nie mniej ważne okazują się ćwiczenia fizyczne pod okiem instruktora (kinezyterapia). Oczywiście są one wykonywane wtedy, gdy ból przynajmniej częściowo zostanie uśmierzony. 

Podejście fizjo- i fizykoterapeutyczne ma przynajmniej kilka celów głównych:

• działanie przeciwbólowe – w zależności od umiejscowienia i pochodzenia bólu mogą to być zabiegi elektroterapii (np. TENS), krioterapii, ciepłolecznictwa czy wibroterapii,
• działanie wzmacniające i/lub rozluźniające mięśnie – wzmacnianie mięśni jest szczególnie ważne w przypadku bólu odkręgosłupowego (lepsza stabilizacja chroni struktury przed degradacją), ale też bólu stawów, z kolei rozluźnianie nadmiernie spiętych mięśni z jednej strony może zmniejszyć odczucia bólowe, a z drugiej – przeciwdziała zmianom, które mogą być powodowane przez przyjmowanie “postawy bólowej” (np. pochylenie ciała do przodu przy bólach w odcinku lędźwiowym kręgosłupa),
• poprawa jakości życia – wszyscy wiemy o tym, jak ważna jest aktywność fizyczna dla zdrowia fizycznego i psychicznego. Niestety dla osoby cierpiącej na ból przewlekły wykonanie choćby najprostszych ćwiczeń jest często wręcz niewyobrażalne. W takiej sytuacji z pomocą może przyjść fizjoterapeuta. Satysfakcja ze wspólnie wykonanych ćwiczeń na pewno wpłynie na polepszenie samopoczucia psychicznego i być może zmotywuje do podejmowania kolejnych wyzwań, które w danej chwili wydają się niemożliwe.

W naszym krótkim przeglądzie metod leczenia bólu przewlekłego nie może zabraknąć informacji o wsparciu psychologicznym. O bólu przewlekłym mówi się, że staje się on dla osoby chorej cierpieniem. W efekcie może prowadzić do depresji, izolacji społecznej, “zamykania się w bólu”. To jeszcze bardziej utrudnia leczenie. Dlatego tak ważne jest, by korzystać z pomocy psychologicznej, dzięki której można zrozumieć odczuwane emocje, oswoić lęki, nauczyć się radzić sobie z bólem, opanować stres i otworzyć na innych, w tym – najbliższych członków rodziny. 

Dlaczego wibroterapia na ból przewlekły?

Jedną z metod fizykalnych stosowanych do leczenia bólu jest wibroterapia, wykorzystująca drgania (wibracje) jako bodziec terapeutyczny. To metoda znana od stuleci, ale stała się popularna dopiero od kilkudziesięciu lat, gdy na rynku pojawiły się nowoczesne urządzenia, wykorzystujące wibracje miejscowe, ogólne lub połączone. Przykładem takiego urządzenia, łączącego wibracje miejscowe z ogólnymi, jest Vitberg RS – system do wibroterapii oscylacyjno-cykloidalnej, czyli takiej, w której fale mechaniczne generowane są w trzech kierunkach jednocześnie. Jest to jedyne urządzenie tego typu na polskim rynku, obecnie bardzo często wykorzystywane w badaniach klinicznych nad skutecznością wibroterapii.  

O tym, w jaki sposób wibroterapia wpływa na ból, piszemy często. Wszystkie artykuły o konkretnych schorzeniach znajdują się w działach Leczenie bólu lub Choroby i dolegliwości. Tym razem wyjaśnimy, dlaczego warto wypróbować wibroterapię jako metodę leczenia bólu przewlekłego. 

Przede wszystkim – wibroterapia działa przeciwbólowo, zarówno w przypadku bólu ostrego, jak i chronicznego. Z badania przeprowadzonego przez polskich badaczy z Uniwersytetu Medycznego w Łodzi (P. Mrozek) wynika, że po sesjach wibroterapii zanotowano zmniejszenie intensywności bólu o 50% w przypadku osób cierpiących na ból przewlekły i o 88% u osób z bólem ostrym. Osoby biorące udział w badaniu znacznie zmniejszyły ilość zażywanych środków przeciwbólowych (o 55% w przypadku pacjentów z bólem chronicznym) i zauważyły poprawę jakości życia. 

Vitberg RS skutecznie na ból

Wibroterapia łagodzi ból poprzez kilka mechanizmów: stymuluje powierzchniowe i głęboko zlokalizowane receptory bólowe, długotrwale podnosząc próg bólu; usprawnia krążenie krwi i limfy; sprzyja łagodzeniu stanów zapalnych i poprawia gęstość mineralną kości.

Więcej

Badań potwierdzających skuteczność wibroterapii w leczeniu bólu było znacznie więcej (m.in. badanie przeprowadzone przez doktorów Sang-Soo i Sung-Bum z 2015 czy badanie naukowców z Uniwersytetu w Quebec w Kanadzie, o którym piszemy w artykule Sposób na ból chroniczny). Ich spis podajemy w źródłach.

Kolejne niezwykle ważne działanie wibroterapii dotyczy mięśni: z jednej strony drgania rozluźniają mięśnie i zwalczają ich nadmierne napięcie oraz skurcze, z drugiej – wzmacniają mięśnie, np. przykręgosłupowe, co jest szczególnie ważne dla tych osób, u których doszło do zmian zwyrodnieniowych. Wibroterapia może być też bardzo dobrym przygotowaniem do ćwiczeń fizycznych, szczególnie polecana jest po kontuzjach, dla seniorów lub osób z nadwagą.

Wspominaliśmy o tym, że ból przewlekły wpływa na psychikę – może prowadzić do depresji, zaburzeń snu, w tym bezsenności. I choć może się to wydawać niewiarygodne, to udowodniono, że wibroterapia może pomóc osobom cierpiącym na depresję, głównie jako metoda motywacyjna do podejmowania ćwiczeń fizycznych. Takie badania przeprowadziła dr Heidrun-Lioba Wunram ze Szpitala Uniwersyteckiego w Kolonii. Więcej piszemy o tym w artykule: Wibroterapia w leczeniu depresji.Jest to więc metoda fizykalna o wielokierunkowym działania. Co ważne – jak udowadniają badania – pomaga uśmierzyć ból chroniczny, również ten nieswoisty (o nieznanej przyczynie). Zabiegi wibroterapii można przetestować w Poradniach Leczenia Bólu Vitberg i samodzielnie ocenić ich skuteczność.

Źródła:

1. Dobrogowski J., Zajączkowska R., Dutka J., Wordliczek J. Patofizjologia i klasyfikacja bólu. Pol. Przegl. Neurol 2011;7(1):20-30.
2. Domżał T. Ból przewlekły – problemy kliniczne i terapeutyczne. Pol. Przegl. Neurol 2008;4(1):1-8.
3. Kuty-Pachecka M., Trzebińska M. Ból przewlekły – definicje, modele i terapia poznawczo-behawioralna. Psychiatr Psychol Klin 2018, 18 (1), p. 41-48.
4. Dobrogowski J. Niefarmakologiczne metody leczenia bólu Niefarmakologiczne metody leczenia bólu. Pol. Przegl. Neurol 2007;3(4):272-278.
5. Mrozek P. (2010) Ocena wyników leczenia dolegliwości bólowych kręgosłupa w odcinku lędźwiowo-krzyżowym masażem wibroakustycznym, Uniwersytet Medyczny w Łodzi.
6. Sang-Soo K, Sung-Bum J, Gi Duck P (2015) Changes in stress hormone levels with the application of vibrations before resistance exercises at different intensities, Journal of physical therapy science 27(9): 2845–2847. doi: 10.1589/jpts.27.2845
7. Boucher J.A., Abboud J., Nougarou F., Normand M.C., Descarreaux M. The Effects of Vibration and Muscle Fatigue on Trunk Sensorimotor Control in Low Back Pain Patients. PLoS One. 2015; 10(8):e0135838
8. Dahlin L., Lund I., Lundeberg T., Molander C. Vibratory stimulation increase the electro-cutaneous sensory detection and pain thresholds in women but not in men. BMC Complement Altern Med. 2006; 6: 20.
9. Wunram H.L., Hamacher S., Hellmich M., Volk M., Jänicke F., Reinhard F., Bloch W., Zimmer P., Graf C., Schönau E., Lehmkuhl G., Bender S. & Fricke O. Whole body vibration added to treatment as usual is effective in adolescents with depression: a partly randomized, three-armed clinical trial in inpatients, European child & adolescent psychiatry, Jg. 27, Nr. 5, S. 645-662.